Furor Teutonicus blog | over | volg | teuto | lyme | archief | doneer | todo
🕰️
  ⬩  
✍️ Evert Mouw
  ⬩  
⏱️ 14 min

Vragen over de Krimcrisis

Inleiding

Russische eenheden hebben de Krim ingenomen en de wereld volgt in spanning en onzekerheid het nieuws. Het is nog te vroeg om definitieve uitspraken te doen. Maar vragen stellen kunnen we des te meer. De kunst is daarbij om het een beetje breed te zien, rekening houdend met de beperkingen en mogelijkheden van onze eigen denkkaders.

Dit artikel zal ik wijzigen als ik door de loop van de gebeurtenissen, door voortschrijdend inzicht of door tegenargumenten overtuigd wordt van nieuwe feiten en conclusies.

Intermezzo: de moderne natiestaat

Dit conflict gaat over grenzen, staten, regeringen, etniciteiten, en internationale regels. De belangrijkste actor is daarbij de moderne natiestaat. Het “officiële” begin van die constructie begon in 1648.

Voor 1648 leefden we in het Heilige Roomse Rijk der Germaanse natie, bestuurd door keizer en paus, met de facto enkele onafhankelijke gebieden, zoals de Nederlanden na de Pragmatieke Sanctie (1549). Echter, de officiële leer was een eenheid van het Rijk, een symbool voor het Avondland of het Westen. Na een serie slepende oorlogen werd in 1648 de Vrede van Westfalen gesloten. De staten werden soeverein – niet langer stonden ze onder het (al dan niet theoretische) gezag van de keizer.

De kern van de nieuwe internationale ordening was dus niet langer het idee van een Romeins Rijk met een keizer of paus, maar een nationale staat – de natiestaat. De staat, dat is een stuk land bestuurd door een regering die het geweldsmonopolie over dat land heeft en het land naar buiten toe vertegenwoordigd. Een natie, dat is een groep mensen met een gemeenschappelijke cultuur, taal, etniciteit, geografie, geschiedenis en/of geloof. Naties (nationaliteiten) vormden een natuurlijke basis voor staten (staatsburgerschappen). In de huidige praktijk worden de woorden vaak door elkaar gebruikt.

Is de Krim belangrijk?

Nogal. Het geeft controle over de Zwarte Zee, en dus toegang voor Rusland tot de middellandse zee. Daarnaast spelen er diverse prestigefactoren een rol. Er zijn heel wat oorlogen om gevoerd – bekend is de Krimoorlog.

Kaart van de zwarte zee.

Bron: Wikipedia

Wie is de regering van Oekraïne?

Omdat de Krim deel uitmaakt van (de) Oekraïne (zie ook de volgende vraag) is het goed om te weten wie we nu eigenlijk als de regering moeten opvatten. Want dat is niet helemaal duidelijk.

Een mogelijk criterium is de democratie van Oekraïne zelf. Volgens dat criterium is de gevluchte president Viktor Janoekovytsj een goede kandidaat. Echter, het parlement oftewel de Raad heeft hem afgezet. Er moeten nog nieuwe verkiezingen komen. Er zijn vragen en onduidelijkheden over de legaliteit van de afzetting.

De alternatieve visie accepteert de legaliteit van de afzetting en de benoeming van Oleksandr Toertsjynov, voorzitter van het parlement, als waarnemend president. In deze visie is het parlement dus duidelijk superieur aan de president. Hoewel dat voor Nederlandse opvattingen normaal is, zijn er veel democratische modellen waarbij een val van de regering ook moet leiden tot nieuwe parlementsverkiezingen. Ook die hebben nog niet plaatsgevonden. De electorale basis voor de huidige interimregering lijkt minimaal te zijn omdat een flink deel van de bevolking pro-Rusland is. Mogelijk problematisch is ook de machtsconcentratie van zowel parlementsvoorzitter als president in de figuur van Toertsjynov.

Ook kun je stellen dat de legaliteit twijfelachtig is omdat het akkoord dat op 21 februari jl. gesloten werd met behulp van bemiddeling door de EU al zo snel geschonden is door de pro-Westerse oppositie. Er was tussen de demonstranten, de politieke partijen en de president afgesproken dat er nieuwe verkiezingen zouden komen, maar later op de dag namen de demonstranten de macht over.

Dan is er nog de benadering die uitgaat van de feitelijke situatie. Die benadering biedt al even weinig houvast. Het westelijke deel wordt inderdaad benoemd door de door Toertsjynov geleide regering. Het oostelijke deel komt hier en daar in opstand, bezet op enkele plaatsen overheidsgebouwen en plant Russische vlaggen. Helemaal los hiervan staat de Krim, die een eigen geografie en identiteit kent. De Krim wordt nu feitelijk door Rusland gecontroleerd.

Al met al is het dus niet duidelijk wie Oekraïne regeert. Wat betreft democratische, juridische en morele argumenten over wie de regering zou moeten zijn (normatief) is het een lastige discussie. Wel kun je stellen dat er geen regering is die voldoet aan de eis van geweldsmonopolie over het hele grondgebied.

Hoort de Krim bij Oekraïne?

Volgens het Westen en Toertsjynov wel. Maar er zijn wel de nodige kanttekeningen te plaatsen:

Samenvattend: de Krim hoort historisch en etnisch meer bij Rusland dan bij Oekraïne. Staatskundig is de kwestie wat ingewikkelder, maar zeker niet duidelijk in het voordeel van Oekraïne vanwege de autonome status van de Krim, het al eerder genoemde geweldsmonopolie, en het verzoek van de Krim zelf om Russische bijstand. Zelfs als de vraag “hoort de Krim staatkundig bij Oekraïne” met een volmondig “ja” beantwoord zou kunnen worden (wat dus nadrukkelijk niet kan), dan nog is er onduidelijkheid over wie er nu eigenlijk de regering van Oekraïne is.

Mag Rusland militair aanwezig zijn?

Volgens de EU, Obama en de door het Westen gesteunde Toertsjynov mag Rusland geen troepen verplaatsen naar de Krim om er militair de controle over te nemen. Volgens de president van de Krim, Aksenov, mag dat wel, want die heeft er zelf om gevraagd. Ook de voormalige president van Oekraïne, Janoekovitsj, heeft om die militaire hulp gevraagd. Rusland beschouwt zijn aanwezigheid als een morele plicht. China steunt Rusland daarin.

Ik las ergens dat volgens de BBC de Russen verdragsmatig toestemming hebben om tot 25.000 troepen op de Krim te plaatsen. Het huidige aantal Russische militairen ligt nog onder dat aantal.

Er zijn internationale verdragen over e.e.a., maar daarbij is het wel handig als er duidelijkheid is over wie er de regering vormt. Die duidelijkheid ontbreekt.

Ook zijn er internationale afspraken over interventie indien een staat feitelijk zonder regering zit, of als een minderheid bescherming behoeft. Het is goed mogelijk dat de Russische “minderheid” in de Krim gevaar liep op een discriminatoire behandeling. De nieuwe regering van Oekraïne vaardigde taalwetten uit, waarbij het Russisch verboden werd.

Verder is er zoiets als de feitelijke internationale situatie. Recent nog heeft het Westen de situatie in Kosovo geforceerd, waarbij tegen de wil van Servië dat gebied feitelijk autonoom werd en er Westerse troepen gestationeerd werden. De Russen konden niet begrijpen dat het Westen zoveel steun gaf voor een regio die bekend staat om moslimextremisme en drugshandel. Dat het Westen nu kritiek geeft op een handelswijze die het recent nog zelf voerde komt weinig overtuigend over.

Mijn twijfelende en voorlopige conclusie is dat de militaire aanwezigheid van Rusland te verdedigen is.

Bewoners op de Krim samen met Russische soldaten op de foto.

Heeft de EU deze chaos zelf mede veroorzaakt?

Volgens Rusland is de EU schuldig aan het opjutten van een deel van de bevolking van Oekraïne. Natuurlijk is Rusland bepaald geen onpartijdige deelnemer in deze discussie.

In de Elsevier schrijft Afshin Ellian in het artikel Europese missionaire politiek is kern van conflict in Oekraïne het volgende:

De westerse media, die de lijn volgen van de westerse politieke leiders, participeren kritiekloos in de anti-Russische stemming. Dit is een giftig mengsel van zelfgenoegzaamheid.

Guy Verhofstadt, leider van de ALDE en favoriet van Rutte (VVD), vergezeld van Hans van Baalen (VVD), heeft actief de massa in Kiev aangespoord om te “strijden” en heeft daarbij de hulp van de EU toegezegd. Dat is bijvoorbeeld te zien in onderstaande video waarin Verhofstadt de mensen op het Maidan plein opzweept:

Guy Verhofstadt speecht op Maidan in Kiev

🔗 https://youtu.be/rQnXo2HMriQ

Waarom wil de EU dit zo graag?

Er is natuurlijk een oude strijd om de controle over Europa die nog steeds onbeslist is. Zowel Rusland als de EU willen hun zone zoveel als mogelijk vergroten. Echter, we lijken nu iets te dicht bij de Beer zelf gekomen te zijn.

De EU wil graag een “goedkope” overwinning, maar zal er geen militaire strijd voor over hebben – en natuurlijk is Rusland ook veel te sterk daarvoor. Daardoor kan de politiek niet met militaire middelen voortgezet worden (Von Clausewitz). Rusland weet dat. De economische strijd is ook onwaarschijnlijk nu de EU kampt met economische problemen en een hoge werkloosheid, plus interne verdeeldheid en een weinig strijdbare bevolking. Kortom, de EU wil wel wat proberen, maar niet ten koste van grote offers.

De EU leden die eerder onder het Sovjetblok vielen zijn natuurlijk meer beducht voor Rusland dan de meer Atlantisch gelegen leden. Interessant is dat Frau Merkel, de Duitse kanselier, een geschiedenis heeft bij de oppositie in de voormalige DDR en daardoor mogelijk wat meer geneigd is tot een agressieve politiek.

Wat gaat Obama doen? En de Britten?

Het is natuurlijk niet zeker wat Obama gaat doen, maar velen gokken erop dat hij ongeveer hetzelfde gaat doen als in onder meer de casus Syrië. Oftewel, hard blaffen, niet bijten.

Zelf denk ik dat Obama ook beïnvloed zal worden door wat de EU zal doen (niet veel) en specifiek ook door de Britse acties.

Hoewel Engeland veel lawaai maakt, is er onofficieel uitgelekt dat Downing Street geen economische sancties wil treffen. De economische belangen van The City hebben voorrang.

Wat gaat de VN doen?

Niets. Rusland en China zullen dat blokkeren. Daarbij is er bovendien staatsrechtelijk ook onduidelijkheid over de hele situatie — zie de eerdere vragen. De VN is op dit moment verontwaardigd over de in hun ogen schending van de territoriale integriteit van Oekraïne. Daarbij ligt de nadruk dus op “staat” en niet op “natie” (people), want als de nadruk op people zou liggen dan zou onderstaande tekst uit resolutie 1514 meer nadruk krijgen:

All peoples have the right to self-determination; by virtue of that right they freely determine their political status and freely pursue their economic, social and cultural development. — VN resolution 1514

Wie heeft er moreel gelijk?

Hah, de vraag zonder onomstreden antwoord 🙂 Laten we eens wat ongefundeerde, schreeuwerige, willekeurige stellingen noteren:

Succes ermee. Dit zijn uitspraken die de discussie soms meer kenmerken dan alle serieuze argumenten bij elkaar. Misschien ook omdat velen er het gevoel bij hebben dat er een kern van waarheid in zit. Dat is wellicht ook zo. Toch heb ik niet het idee dat dit ééndimensionale geschreeuw ons dichter bij een oplossing gaan brengen.

Wat mezelf betreft: na het lezen van de boeken “Oorlog en Vrede” en de “Anne Karenina” van Leo Tolstoj heb ik toch een wat ander beeld gekregen van Rusland. De Russen hebben respect voor het platteland, voor eenvoud, en voor hun eigen land. Ze zijn vaderlandslievend. Ze zijn passief. Totdat hun belangen werkelijk bedreigd worden. Europeanen onderschatten Rusland. Steeds opnieuw.

Het valt me vooral op hoe gemakkelijk veel Europeanen tot bijna hysterische kritiek op Rusland zijn te bewegen. Zie bijvoorbeeld mijn recente stukje over de Nederlandse kritiek op het homobeleid van Rusland.

Rusland steunt leiders met een bedenkelijke reputatie en achtergrond. Hetzelfde geldt echter ook voor het Westen. Wederzijdse verwijten op dit punt vallen dan ook in de categorie “pot, ketel, zwart”.

Het bericht gaat rond dat de sluipschutters die op het Maidan plein veel slachtoffers gemaakt hebben onder zowel demonstranten als politieagenten, ingehuurd zijn door de kliek die nu de huidige regering in Kiev vormt. Als dat waar is, dan valt de morele basis voor die regering weg.

Wie er moreel gelijk heeft? Ik weet het werkelijk niet. Maar ik weet wel dat wij, het zelfbenoemde Westen, wat al te gemakkelijk met het vingertje wijzen, terwijl we zelf ook mede verantwoording dragen voor het ontstaan van deze chaos. En wat dat Westen betreft, misschien moeten we dat maar inruilen voor een Europese culturele gedachte waar Rusland beter bij aan kan sluiten dan McMurica.

Amerika is onze beste bondgenoot. Zeker. Maar als een Kerry, minister van buitenlandse zaken, Rusland veroordeeld op zaken waar de VS nog heel recent meerdere malen over de scheef gegaan zijn, dan doet dat op zijn minst hypocriet aan. Kerry stelde: “you don’t invade a country on completely phony pretexts”. Irak en Afghanistan zijn alweer vergeten, nog even los van alle andere landen waar de VS zich mee bemoeien.

Meningen hierover zullen verschillen. Flink ook. Dat maakt wel duidelijk dat het antwoord op de morele vraag maar weinig zekerheid kent.

Wat is voor ons de beste strategie?

Voor zowel de economische, de militaire, de diplomatieke, alsook de morele dimensies geldt: We hebben veel te verliezen, en weinig te winnen.

Die realiteit leidt ertoe dat een risicomijdende strategie de meest voor de hand liggende is. Politiek activisme is nu even niet zo handig. Economische oorlogvoering is al helemaal niet handig.

Natuurlijk huilen we mee met de wolven in het bos — want dat zijn onze bondgenoten. Maar laten we niet al te hard huilen. Laten we liever pleiten voor een realistische oplossing die ons weinig schade zal geven.

Realistisch is het om de Krim aan Rusland te gunnen. Misschien het oostelijk deel van Oekraïne evenzeer. Het westelijk deel zou als afzonderlijke staat verder kunnen gaan, en op termijn bij de EU kunnen komen.

We krijgen er dan weer een arm land bij in de EU, zodat we in dat verband weer lekker verder kunnen voortprutsen. Voor Nederland is misschien die hele EU niet zo geweldig vanwege de Europese nivellering. Maar dat is weer een hele andere discussie.

De unieke omstandigheden van dit moment zouden het mogelijk maken om een Nederlander als onderhandelaar te benoemen. Dat is misschien realistisch. Juist ook omdat we van alle Westerse landen nog wel relatief goede banden hebben met Rusland. Onze Alex heeft laatst nog een biertje gedaan met Poetin. Niet dat het altijd koek en ei is, maar Poetin was blij met de Nederlandse delegatie bij de Winterspelen, dat is duidelijk. Het wordt tijd om dat te gaan verzilveren. Regel die onderhandelaar. En kijk meteen even wat Nederlandse bedrijven kunnen betekenen om in die gebieden weer wat infrastructuur op te bouwen. (Update 2014-03-06: Deze alinea is niet langer actueel nu een Nederlandse VN waarnemer het voor elkaar gekregen heeft om van de Krim verjaagd te worden.)

Ook Rob de Wijk van het Haagse Centrum voor Strategische Studies heeft nagedacht over de situatie. Volgens hem zijn er geen echte oplossingen, en wordt in o.a. de Nederlandse pers het conflict veel te simplistisch geframed. Dat ben ik zeker met hem eens. Ook wijst hij er terecht op dat we in Europa wat beter moeten worden in denken over strategie en geopolitiek.

Tot slot

Ik neem aan dat dit onderwerp de publieke opinie flink zal verdelen. Er zijn nogal wat verschillende visies mogelijk waarbij veel verschillende feiten als onderbouwing kunnen dienen.

Zelf verwacht ik ook nog wel van mening te kunnen veranderen als er meer informatie beschikbaar komt, of als de feiten op de grond veranderen.

Ik hoop in ieder geval dat de lezer een beetje gevoel gekregen heeft voor alle verschillende aspecten die niet altijd de media halen. Voor mezelf helpt het om dit op te schijven; het ordent mijn gedachten over het onderwerp.

Updates


Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.