Furor Teutonicus blog | over | volg | teuto | lyme | archief | doneer | todo
🕰️
  ⬩  
✍️ Evert Mouw
  ⬩  
⏱️ 18 min

Lyme & teken

preventie, tekentangen, lichaamscontrole, en meer

Downloads: tekenformulier (pdf) | tekencontrole (pdf).

Een teek nestelt zich knus in jouw huid en graaft zich een weg naar jouw sappige bloed. Helaas zijn veel teken besmet met gevaarlijke ziekten. Hieronder leer je er meer over, ook wat je eraan kunt doen.

Lyme is gevaarlijker dan je misschien denkt

Veel teken in Nederland zijn besmet met de Lyme bacterie, ook wel Borrelia genoemd. Die bacterie is bijzonder verraderlijk. Meestal krijg je na ca. twee weken een rode kring om de plek waar de teek zat. Maar niet altijd! En in de volgende fase gaat de bacterie zich nestelen in je zenuwstelsel. Voor je het weet heb je hartritmestoornissen of — voor enkele pechvogels — mag je voortaan je leven in een rolstoel doorbrengen.

Dit is wat LymeNet Nederland erover zegt:

De ziekte van Lyme is een multi-systeem ziekte. Het kan leiden tot o.a. neurologische (zenuwstelsel/hersenen), dermatologische (huid), reumatologische (spieren en gewrichten), cardiologische (hart), opthalmologische (ogen) en psychiatrische klachten.

Als je ca. twee weken na een beet zo’n rode kring ontdekt, dan zul je contact moeten opnemen met je huisarts. Behandeling is dan nog goed mogelijk met antibiotica. Helaas wordt fase 1 (de rode kring) bij sommige mensen overgeslagen en gaan ze meteen naar fase 2 of 3. De rode kring verschijnt tussen 3 en 30 dagen na de beet, of helemaal niet.

In de latere fasen, als de bacterie dieper in je lichaam zit, is behandeling veel, veel moeilijker. In extreme gevallen zul je in het ziekenhuis opgenomen moeten worden en langdurig antibiotica krijgen. Desondanks is de chronische vorm soms niet goed te bestrijden. Blijvende schade is niet uitgesloten.

De meest voorkomende variant is Borrelia burgdorferi. Na infectie geeft die meestal een rode kring, maar… niet altijd! Sinds 2013 is er in Nederland ook een andere variant, Borrelia miyamotoi, die geen rode kring geeft en daarom soms “onzichtbaar genoemd wordt. Dat is verraderlijk, want dan kom je er pas achter dat je besmet bent als je in de latere fase met ernstige symptomen terecht komt.

Voorkom een tekenbeet

Voorkomen dan maar dat je gebeten wordt? Dat valt niet mee. Maar hier toch een paar wenken.

Kleding

Ik heb zelfs wel ’s een teek moeten verwijderen uit mijn schaamstreek, terwijl ik gesloten kisten, een broek met lange sokken eroverheen, en een blouse met lange mouwen in de broek droeg. Het helpt niet veel: die kleine krengen kruipen overal onder- en tussendoor. En door extra kleding hou je ook meer warmte en zweet vast, waar die teken misschien wel op af komen.

Ik ben het dus maar deels eens met de LCI richtlijn van het RIVM. Wel zegt het RIVM erbij dat je met die kleding ook DEET moet gebruiken en dat de kleding liefst permetrine-geĂŻmpregneerd moet zijn. Dan is lange kleding zeker nuttig.

Mijd groen

Het tekenseizoen duurt van april tot oktober, maar ook daarbuiten komen teken voor. Je kunt dan zoveel mogelijk alle lage begroeiing vermijden. Dus geen bosbessen plukken, geen loofbos inlopen, niet langs struiken lopen, (hoog) gras vermijden… Dat is wel heel erg beperkend! Zeker voor natuurliefhebbers, kinderen en sporters.

DEET, Permetrine en Picaridine

Teken gaan in je kleren zitten, en kunnen zo nog op je lichaam komen terwijl je thuis al een douche en een tekeninspectie uitgevoerd hebt. Je kunt je kleding beveiligen met een insecticide: permetrine. Dat spul is dus niet bedoelt om teken weg te jagen maar om ze te verzwakken of te verdelgen. Sommige kleding is al behandeld met dat spul, vandaar het RIVM advies, maar je kunt het ook zelf op je kleding spuiten. Doe het voorzichtig, adem het niet in en spuit het niet op je huid, want het is mogelijk kankerverwekkend. Permetrine kun je in Nederland niet los kopen (verboden), in het buitenland vaak wel. Permetrine is veel effectiever dan DEET om kleding tekenvrij te houden.

Je kunt zowel je huid als je kleding ook erg onaantrekkelijk voor teken door een stof erop te spuiten waar ze een grote hekel aan hebben. Alleen DEET kun je zowel op je huid als op je kleding spuiten, maar het kan kleding wel beschadigen of doen verkleuren. Picaridine mag je alleen op je kleding spuiten. Picaridine is een wat nieuwere stof, die volgens onderzoek net zo effectief is als DEET maar wel minder langdurig werkzaam is.

Het beste is om DEET op de huid te spuiten en kleding met permitrine te impregneren (Couch 1992).

Zo zien teken eruit

Het plaatje hieronder is afkomstig van de Bay Area Lyme Foundation, dus dit zijn Amerikaanse teken, maar Europese teken lijken er ook op. Ik heb dit Amerikaanse plaatje gebruikt omdat je goed ziet hoe groot en klein die teken kunnen zijn.

tekensoorten

Er zijn zo’n tien verschillende tekensoorten in Nederland. Dus ze zien er niet allemaal uit zoals hierboven. Sommige zijn wat groter, andere heel klein. Die kleine teken van maar 1 mm groot zie je snel over het hoofd. Het grootste probleem wordt gevormd door de zgd. schapenteek, die dus ook mensen en andere dieren belaagt. Hieronder een plaatje (bron onbekend).

schapenteek

Je ziet dat het achterlichaam nogal opgezwollen kan zijn. De teek heeft zich dan tegoed gedaan aan het bloed van het slachtoffer. Als je bij jezelf of anderen zo’n hele dikke teek ziet dan is de kans groot dat de teek er al langer dan een dag zit.

Tekenseizoen

Volgens de natuurkalender loopt het tekenseizoen van mei t/m september, met een piek van mei t/m juni. De tekenradar heeft de gegevens van de natuurkalender gebruikt om onderstaande grafiek te maken.

Het percentage van het totaal aantal tekenbeten dat maandelijks doorgegeven is via Natuurkalender.nl in de periode 2006 tot en met 2010 (bronnen: Natuurkalender.nl en Tekenradar.nl).

Controleren op teken

Gelukkig is de kans op besmetting klein als je de teek binnen 24 uur op de goede manier verwijderd.

Daarvoor moet je de teek eerst vinden. Oftewel, na elke activiteit buiten in het groen zul je moeten controleren. Er zijn plaatjes en beschrijvingen hier en daar die vaak om de wat meer gevoelige zaken heendraaien. Expliciet dan maar: voor een goede controle gaat je ondergoed ook uit. Juist daar zit de zachte, vochtige, warme huid waar teken zo dol op zijn. En ja, ze kunnen vrijwel overal onderdoor kruipen.

De EHBO van Beekbergen (een dorp op de Veluwe, midden tussen bos en weilanden) heeft op zijn website een duidelijke beschrijving gegeven (2013) over het controleren:

Kijk of laat u ’s avonds nakijken. Zorg dat u er bij bent bij het douchen van uw kinderen. Let bij het douchen op kleine zwarte puntjes die er normaal niet zitten. Als u met blote handen wast, dus zonder washand, voelt u eerder dit soort kleine oneffenheden en bultjes. Vooral de zachte warme vochtige lichaamsplekken komen in aanmerking. Achter de oren, haargrens, nekplooien, oksels, ellebogen, navel, buikplooien, bilnaad, liezen en schaamstreek, binnenzijde dijbenen, knieholten en bij de dames tussen, op en onder de borsten. Let wel, dit zijn voorkeur plekken. Midden op de rug, borst, buik en benen en armen komen ze ook voor.

Een andere opsomming wordt gegeven door Herman Vree (2015):

Elk warm plekje op lichaam kan er een teek nestelen: achter de oren; in de nek (kraag); onder de oksels; bij vrouwen onder de borsten; tussen de vingers; in de navel; de liesstreek; de geslachtsdelen; achter de knieën; de enkels; tussen de tenen.

De Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten geeft in hun folder “Tekenpreventie bij Minderjarigen” (2012) de tip om het hele lichaam van boven naar beneden te controleren, en daarbij extra aandacht te geven aan de volgende plekken:

Uit een onderzoek van Tekenradar.nl (RIVM & Wageningen Uni.), gepubliceerd als nieuwsartikel op 19 april 2021 onder het kopje “Teken bijten bij kinderen vaker in hoofd en nek”, blijkt dat bij kinderen de teken vaker op hoofd en nek zitten, en bij volwassenen vaker op de benen.

Eerst leek het erop dat teken vooral op warme en vochtige plekjes op het lichaam te vinden waren, zoals rond de schaamstreek. Uit de meest actuele gegevens blijkt dat teken veel vaker op andere plaatsen op het lichaam worden gevonden. […]

Tekenbeten bij kinderen blijken veel vaker op het hoofd en in de nek voor te komen. Het gaat om 32% van alle beten, vergeleken met 3% bij de volwassenen. Bij volwassenen komen beten op de benen veel vaker voor: 55% van alle beten en bij kinderen 25%. Beten rond de schaamstreek komen bij kinderen en volwassenen niet zo vaak voor: 7% bij kinderen en 9% bij volwassenen.

Uit de meldingen van tekenbeten blijkt dat teken die zich rond de schaamstreek hadden vastgebeten bij volwassenen, daar 8 uur langer dan gemiddeld onopgemerkt zitten, voordat ze worden ontdekt en verwijderd. Bekend is dat als een teek langer vastzit, de kans op de ziekte van Lyme toeneemt. Teken op de armen werden het snelst ontdekt en verwijderd. […]

Toch blijft het belangrijk om het hele lichaam te controleren op tekenbeten. Teken kunnen zich namelijk overal op het lichaam vastbijten.

Dat zijn dan de voorkeurslocaties volgens diverse bronnen. Je ziet dat ze soms andere plekjes benadrukken. In feite kunnen teken overal zitten.

Het Stigas heeft een overzichtelijke 1 A4 infosheet “Systematische tekencontrole” (2016) in stripvorm gemaakt.

Tips:

tekencontrole anatomisch overzicht

Deze afbeelding is ook te downloaden: tekencontrole.pdf.

Om bij te houden waar je teken gevonden hebt is er een tekenformulier.pdf.

Controle bij minderjarigen

Voor mensen die groepen kinderen begeleiden is het best lastig. Je hebt een wettelijke zorgplicht dus ziektepreventie hoort erbij. Het is onverantwoord jonge kinderen zichzelf en/of elkaar te laten controleren. Maar als je als leiding zelf gaat controleren (en de teken zitten soms op of bij de geslachtsdelen) loop je een groot risico om van alles en nog wat beschuldigd te worden. Sommige Scoutingverenigingen kiezen daarom ervoor niet te controleren. Andere Scoutinggroepen hebben een jeugdlid na een buitenactiviteit in het ziekenhuis zien belanden en die doen nu wat serieuzer aan controle. Er zijn ook groepen die er een strak protocol voor opstellen en de ouders goed informeren. De controle kan (i.v.m. juridische indekking) het best door twee volwassenen worden gedaan: eentje controleert, de ander houdt toezicht. Heel goede informatie hierover staat in de folder “Tekenpreventie bij Minderjarigen” (2012) van de Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten.

Tekentangen

Er zijn speciale tekentangen te koop. Hieronder zie je een foto van mijn eerste drie tangen en iets daaronder nog mijn vierde en vijfde tang (klik op de foto voor een grotere weergave). Meestal zijn ze te koop in natuur- en outdoorwinkels, bij de VVV, of bij de drogist en apotheek.

tekentangen 1

De tang gebruik je om de teek in zijn geheel te vatten. Losdraaien kan door afwisselend links en rechts te draaien; dat is de beste manier (er zijn andere en oudere theorieën).

Hieronder nog een foto, waar je goed op kunt zien hoe de tangen werken.

tekentangen 2

Tang nr. 1 heeft een puntige vorm. Je kunt er redelijk precies mee werken. Dat is dan meteen het nadeel: de kop van een teek schiet snel naast de tang. Deze tang is vooral nuttig als de teek diep in de huid zit en je er met andere tangen niet meer bij kunt.

Tang nr. 2 is lekker breed. Daardoor krijg je de kop van een teek wel te pakken, behalve als de teek echt diep in de huid zit.

Tang nr. 3 is geweldig als de teek nog niet al te diep zit en je dus een lusje om de snuit kunt leggen. Als dat niet lukt, zul je dus een andere tang moeten proberen.

Tang nr. 3 heeft mijn voorkeur, maar als de teek te diep zit en het lusje dus niet om de snuit gelegd kan worden, dan val ik terug op tang nr. 2, en als het daarmee ook niet lukt heb ik nog tang nr. 1.

Later heb ik nog een vierde tang gekocht (2015), die er zo uit ziet:

vierde_tekentang

Deze vierde tang heb ik nog niet goed kunnen testen maar het lijkt een gemakkelijk te gebruiken tang die teken van meerdere afmetingen kan verwijderen. Met deze tang kun je echter de snuit niet losdraaien (zie de discussie daarover eerder in dit artikel).

In 2017 kocht ik een Zeckenzange von May, een stalen tang van Duitse origine. Deze heb ik ook nog niet geprobeerd maar hij voelt heel degelijk aan. Zie nr. 5.

Zeckenzange

Er is ook nog de creditcard formaat tekenverwijderaar, de Tekenkaart (SafeCard). Ik heb ’m zelf niet, en er geen ervaring mee, maar mijn vriendin heeft ’m met veel succes gebruikt. Met name bij kleine teken is ie erg bruikbaar, en in gebruik ook erg gemakkelijk: gewoon de teek eraf schrapen. Bovendien neem je zo’n soort “pasje” gemakkelijk mee in je portemonnee.

tekenkaart

De Enetorpet Tekenverwijderaar Tick2 heb ik gekocht omdat ie heel gemakkelijk mee te nemen is in een mini-ehbo-doosje tijdens bv. kanovaren of aan een sleutelbos. Evenals de creditcard formaat verwijderaar hierboven moet je alleen schrapen, niet optillen.

Verwijderen van teken

Als je een teek doodknijpt of met je handen lostrekt, dan zal hij zijn spuug in je lichaam spuiten. Met de bacterie erbij. Dat is dus niet goed. Je moet de teek als het ware (I) bij zijn snuit pakken, (II) losdraaien, en dan (III) eruit trekken. O ja, daarna eventueel (IV) desinfecteren. En o zeker, ook nog (V) registreren!

  1. Bij de snuit pakken. Dus niet het (achter)lijf indrukken, want dan dwing je de teek om zijn lichaamssappen in jou te spuiten, en daar kunnen ziekteverwekkers in zitten.
  2. Losdraaien. Doe dat voorzichtig, afwisselend kloksgewijs en tegen de klok in, om de teek een beetje los te krijgen.
    N.B.: Volgens o.a. het AWLS lesmateriaal moet je juist niet draaien. Als je draait kan er namelijk een klein deel van de tekensnuit in je huid blijven steken. Maar er is geen onderzoek waaruit blijkt dat de kans op Lyme groter is bij losdraaien (Richtlijn Lymeziekte 2013). Bovendien is er onderzoek waaruit blijkt dat door eerst voorzichtig de teek los te draaien juist minder kaakdelen achterblijven (de Boer en van den Bogaard, 1993). Mogelijk doe je er verstandig aan in het buitenland, als er ook andere ziekten dan Lyme overgedragen worden door teken, juist niet te draaien, aangezien het advies om wel los te draaien gebaseerd is op Nederlands onderzoek.
  3. Lostrekken in een stevige beweging haaks op de huid. Let er wederom op de teek bij de snuit vast te houden.
  4. Desinfecteren. Met wat alcohol (70%) of Sterilon kun je daarna voor de zekerheid het wondje nog desinfecteren. Wassen met water en zeep kan ook.

Maar je bent nog niet klaar! Je moet de tekenbeet registreren, en in je agenda noteren dat je vervolgcontroles moet doen.

Registreren en een maand lang op rode kring controleren

Als je een teek gevonden hebt: zet op papier de datum en de plek op het lichaam. Zet er ook naam en eventueel de geboortedatum bij, vooral als je met meer personen bent. Gebruik het tekenformulier (pdf).

Belangrijk: als er na de tekenbeet zo’n mooie rode kring komt, is de ziekte nog goed te bestrijden met antibiotica. Meestal is dat binnen een maand, maar soms pas na drie maanden.

Dus je controleert gedurende een maand (eigenlijk drie maanden) om de week of er zo’n rode kring verschijnt. Zet voor de eerste vier weken na de beet in je agenda: “controleer op rode kring, op plaats XYZ”. Bijvoorbeeld elke maandagavond.

Die rode kring, ook wel mooi “Erythema (Chronicum) Migrans” genoemd, is dus ook echt een kring en geen grote rode vlek en ook geen rood stipje. Een kring is in het midden dus niet zo rood. Hier een afbeelding afkomstig van de RIVM folder over teken:

rode kring

Als er zo’n rode kring verschijnt, maak dan een foto en maak een afspraak met de dokter, zodat je (waarschijnlijk) antibiotica krijgt.

Als je na drie maanden last krijgt van duizeligheid, lichte koorts, gewrichtsklachten, of andere griepachtige verschijnselen, neem dan ook contact op met je huisarts.

Als je verantwoordelijk bent voor een groep mensen, zul je een logboek bij moeten houden met namen, plaatsen op het lichaam, en data, plus wanneer gecontroleerd werd op de aanwezigheid van zo’n rode kring.

Jezelf testen op Lyme

Er is een zelftest op de markt, de Easy Home Test Lyme. Volgens de bijsluiter van de test werkt de test betrouwbaar. Ik vind de sample echter veel te klein en de test moet denk ik als statistisch onbetrouwbaar aangemerkt worden. Bovendien kan de Borrelia bacterie al in je lichaam zitten terwijl je nog geen antistoffen gemaakt hebt (zo’n test zoekt naar die antistoffen). Desondanks kan een positief testresultaat duiden op de aanwezigheid van Lyme, en dat kan een goede reden zijn om de huisarts te bellen. Een negatief testresultaat bewijst m.i. niet dat je geen Lyme hebt.

Snelle behandeling voorkomt erger

In de beginfase is Lyme nog goed behandelbaar. In latere fases wordt dat een stuk lastiger. De richtlijnen van ILADS en CBO adviseren daarom om snel te starten met antibiotica in geval van een (al dan niet duidelijke) erythema migrans, zelfs als het nog niet helemaal zeker is of die door Borrelia veroorzaakt wordt.

antibiotica_meteen

In het buitenland

Er zijn nog veel meer ziekten die door teken overgebracht worden. Let daar dus op als je naar het buitenland gaat.

In Noord- en Oost-Europa kun je tekenmeningo-encefalitis oplopen. Dat kan dodelijk zijn en een behandeling is niet mogelijk. Wel kun je je daar tegen laten vaccineren bij bv. de reisdokter. Het vaccin is nog niet heel goed getest, maar als je daar de natuur in trekt zul je de risico’s moeten afwegen (ik heb me op het LUMC laten vaccineren).

In de VS is er de Rocky Mountain Spotted Fever(RMSF). Die RMSF kan dodelijk zijn als het niet meteen in de eerste dagen als symptomen optreden wordt behandeld. Symptomen zijn anders dan bij Lyme, zie de [CDC](http://www.cdc.gov/rmsf/ ” Rocky Mountain Spotted Fever (RMSF) - Centers for Disease Control and Prevention”) pagina. Behandeling is net zoals bij Lyme een antibioticum, bij voorkeur Doxycycline.

Chronische Lyme

De insteek van dit artikel is preventie, maar toch even iets over de chronische vorm. Er is de nodige discussie over die chronische vorm. Veel mensen denken ten onrechte dat ze chronische lyme hebben. Artsen zijn terecht terughoudend met het behandelen van vage klachten. Een langdurige antibiotica behandeling heeft ook nadelen en verzwakt het lichaam mogelijk nog meer, terwijl je misschien wel een andere aandoening hebt.

Behalve antibiotica wordt ook artimessenine (anti-malaria) en het Buhner protocol genoemd als mogelijke behandeling van chronische lyme.

Wel is duidelijk dat je zonder behandeling van aantoonbare Lyme een flink risico neemt. Er is kans op blijvende gewrichtsschade (zie bijv. het artikel The Clinical Evolution of Lyme Arthritis, Steere, Schoen, and Taylor; Ann Intern Med. 1987;107(5):725-731) en ook nog eens kans op schade aan het zenuwstelsel (zie o.a. Chronic progressive neurological involvement in Borrelia burgdorferi infection, Weder, Wiedersheim, Matter, Steck, and Otto; J. of Neurology, 1987, Vol. 234, Issue 1, pp 40-43).

Nawoord en bronnen

In juni 2010 had ik een vermoedelijke Lyme infectie; al na twee dagen na de beet leek het erop dat er zo’n rode kring ontstond, maar het was klein en onduidelijk. Van de huisarts kreeg ik een antibioticakuur (12 dagen doxy). In juli 2013 moest ik een teek verwijderen uit mijn linker onderbeen, na een mooie boswandeling, en toen ben ik begonnen met het publiceren van deze informatie. In mei 2015 was het weer raak met zo’n “mooie” rode kring na een leuk kampeerweekeind. Weer aan de antibiotica dus.

Online is er veel informatie beschikbaar over teken en Lyme. Nuttig vond ik de RIVM folder. Ook heb ik informatie gehaald uit de zeer informatieve en uitgebreide Richtlijn Lymeziekte 2013 van het CBO. Ook interessant is de website van de Bay Area Lyme Foundation. Verder is er heel veel te vinden bij de Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten.

Samen teken controleren - RTV Rijnland

đź”— https://youtu.be/wetdVq-rTPs

Vergeet vooral niet van de natuur te genieten. Teken en Lyme zijn vervelend, maar alles wat leuk en mooi is kent nu eenmaal risico’s. Sterker nog, leven is dodelijk.

Leef gevaarlijk — Nietzsche


Documenthistorie