Boeknotities: Veronika besluit te sterven

Deze zomer noteer ik voor mezelf gedachten die me troffen of opvielen in boeken die ik de afgelopen maanden of jaren gelezen heb. Ik noem dat boeknotities. Wie weet kan een ander er ook wat mee; daarom zet ik ze op mijn weblog. Mijn notities bevatten veel citaten en soms ook spoilers, dus als je het boek nog niet gelezen hebt, en nog van plan bent te gaan lezen, dan kun je misschien beter niet verder lezen. Ik gooi er ook mijn eigen reflecties tussen.

In Veronika besluit te sterven van Paulo Coelho besluit een jongedame om zelfmoord te plegen. Niet omdat het leven haar tegenzit, niet omdat ze last heeft van een depressie of ziekte, maar omdat haar bestaan vooral leeg is. Ze heeft een rustig en veilig baantje, liefdevolle ouders, en regelmatig vriendjes maar de seks blijft oppervlakkig en ze blijft alleen wonen. Haar zelfmoordpoging mislukt, waarna ze in een psychiatrische inrichting terecht komt, waar ze nieuwe gevoelens, gedachten en personen ontmoet.

Zo krijgt ze het verhaal te horen van een machtige tovenaar, de een koninkrijk omver wil werpen. Hij doet iets in het water van de bronnen, waardoor de mensen allemaal gek worden. Alleen de koning wordt niet gek, want hij heeft een eigen bron. Maar alle mensen denken dat het de koning is, die gek geworden is. De koning besluit dan ook maar van het betoverde water te drinken, en gek te worden; zo kan hij tenminste koning blijven. (p.36)

Dat is toch een prachtige vergelijking! Wie is gek? Soms is dat een sociale afspraak. Ook in Nederland zagen we dat traag reageren op het Coronavirus als verstandig werd gezien. De premier steeg in de peilingen, omdat hij electoraal zo verstandig was om niet voor de troepen uit te lopen.

Zulke rampen, oorlogen en epidemieën en dergelijke, maken niet eens zo heel veel psychische slachtoffers:

Wanneer een gemeenschap met een groot probleem wordt geconfronteerd – zoals een oorlog, hyperinflatie of bijvoorbeeld de pest – is er een kleine toename van het aantal zelfmoorden, maar een grote afname van gevallen van depressie, paranoia en psychose. […] Dat toont aan, althans volgens dr. Igor, dat een mens zich pas de luxe veroorlooft om gek te zijn als hij de situatie daarvoor gunstig acht. (p.74)

Stress, verveling, eenzaamheid en afwijzing maken meer slachtoffers. Dat zie je veel in landen met een hoge levensstandaard. “Hoe gelukkiger mensen kunnen zijn, hoe ongelukkiger ze worden”.

Het grote probleem van de vergiftiging door Bitterheid is dat hartstochtelijke gevoelens – zoals haat, liefde, wanhoop, enthousiasme, nieuwsgierigheid – zich ook niet meer uiten. Na een tijd heeft de verbitterde geen enkel verlangen meer. De wil om te leven maar ook die om te sterven ontbreekt, dat is het probleem. (p.86)

Verbitterde, lege mensen kunnen niet tegen de rust. Maar voor de samenleving zijn ze ongevaarlijk, want ze hebben hoge muren om zichzelf opgetrokken, ook al lijken ze deel te namen aan de maatschappij. (p.87)

Helden en gekken wekken fascinatie op. Helden en gekken lachen om het gevaar. Voor helden is waardigheid niet hetzelfde als alles maar keurig, deugdelijk en “beschaafd” over zich heen laten komen:

Wat is waardigheid? Is dat ernaar streven dat iedereen je een goed meisje vindt, een net meisje dat overloopt van liefde voor de medemens? Heb eens wat respect voor de natuur; kijk eens wat meer naar films over dieren, je zult zien hoe die vechten voor hun eigen plek. Allemaal vonden ze die klap van jou prima.

Paulo Coelho geeft meditatieles en praktisch advies:

De gedachten zullen terugkeren, maar probeer ze te ontwijken. Je hebt de keuze tussen twee dingen: je geest domineren of erdoor gedomineerd worden. Het laatste heb je al meegemaakt – je hebt je laten leiden door angsten, neurosen, onzekerheid – want de mens is nu eenmaal geneigd tot zelfdestructie. Verwar de waanzin niet met het verlies van controle. […] blijf gek, maar gedraag je als normale mensen. Durf het aan om anders te zijn, maar leer om dat te zijn zonder de aandacht op je te vestigen. Concentreer je op deze bloem en geef het ware Ik de kans zich te openbaren. […] Dat is datgene wat je bent, en niet datgene wat ze van je gemaakt hebben. (p.95)

Als het leven geleefd wordt zonder die confrontatie met de “waanzin”, met de sterke lusten en gedachten en gevoelens en het ware Ik, dan wordt het leeg en blijft er een soort onvervuld verlangen. Als iemand dan later besluit alsnog dat verlangen te beantwoorden, dan kan er ineens flinke paniek ontstaan, oncontroleerbare angstaanvallen. (p.107) Die angst verdwijnt als de angst voor de dood omslaat in levenslust. De hoofdpersoon hoort dat ze nog maar een paar dagen te leven heeft.

Veronika was even van haar stuk gebracht, maar toen realiseerde ze zich dat ze niets te verliezen had. Ze was dood, wat schoot ze ermee op angsten en opvattingen te blijven koesteren en voeden die haar leven beperkt hadden? Ze trok haar blouse uit, haar broek, bh, slipje en stond naakt voor hem. […] Er was iets wat haar veel meer opwond dan het fysieke contact met die man: het feit dat ze kon doen wat ze maar wilde, dat er geen grenzen waren. (p.122)

Die levenslust is, in de meest pure vorm, enkel te voelen door overgave:

Ze wilde sterven van genot, alles denken en doen wat haar altijd verboden was […] opeenvolgende orgasmes […] Ze ging op de grond liggen, ze lag daar stil, totaal bezweet, een en al innerlijke vrede. Ze had haar verlangens voor zichzelf gehouden, zonder ooit te weten waarom, maar behoefte aan een antwoord had ze niet. Het was voldoende dat ze gedaan had wat ze gedaan had: ze had zich overgegeven. (p.123)

Het “controle uit handen geven” en leven wordt verder uitgewerkt.

Ik wil met de vrouw praten die kastanjes verkoopt in de winter en bloemen in de lente. Hoe vaak zijn we elkaar wel niet tegengekomen, en nog nooit heb ik haar gevraagd hoe het met haar was. Ik wil door de sneeuw lopen, zonder jas, en de bijtende kou voelen. Ik was altijd zo warm aangekleed, altijd bang om verkouden te worden. Kortom, dr. Igor, ik wil de regen op mijn gezicht voelen. […] Misschien ga ik een kerk binnen, bekijk ik alle beelden en schilderijen die me nooit iets zeiden, misschien zeggen ze me nu wel iets. Als een aantrekkelijke man me meevraagt naar een discotheek, ga ik mee en dans ik de hele nacht tot ik er van uitputting bij neerval. Daarna ga ik naar bed met hem, maar niet zoals ik dat vroeger deed, alles onder controle houden en doen alsof ik iets voelde. Ik wil me overgeven aan een man, aan de stad, aan het leven en op het eind aan de dood. (p.128)

De ode aan het leven wordt verderop voortgezet:

Ik zal ze zeggen dat ze niet volgens het boekje moeten leven, maar hun eigen leven moeten ontdekken, hun eigen verlangens, hun avontuurzin, en dat ze moeten LEVEN! […] Leef! Als je leeft dan heb je God aan je zijde. Maar als je weigert om de risico’s te lopen die bij je leven horen, dan keert Hij terug naar zijn verre hemel en zal Hij hoogstens een thema van filosofische speculatie voor je worden. (p.139)

Het leven, de levenslust, uit zich bij iedereen anders:

We leven allemaal in onze eigen wereld. Maar als jij naar de sterrenhemel kijkt, zul je zien dat zal deze verschillende werelden met elkaar samenhangen, dat ze sterrenbeelden vormen, zonnestelsels, melkwegstelsels. (p.147)

Dat doet me denken aan de door mij beschreven hiërarchie van de Anima Mundi.

Paulo Coelho geeft een positieve wending aan waanzin. “En de waanzin heeft me vrijgemaakt.” (p.149) Voor mensen die het contact met hun instincten, verlangens en de natuur verloren zijn, is dat heel waardevol. Zodra die instincten en emoties ontwaakt zijn, is het wel zaak ze te begrenzen en besturen met onze hogere geestelijke faculteiten, zoals het intellect. De neocortex reguleert de amygdala. Plato’s twee paarden voor de kar worden door de wagenmenner geleid. Maar de instincten leiden is niet hetzelfde als de instincten doodslaan; en dat is wat de mensen doen, die leeg zijn, zonder levenslust. In dit boek wordt een sterk pleidooi gegeven om de tot psychische nood leidende restricties van de onttoverde lege moderniteit te overwinnen door weer contact te maken met de natuur van binnen en de natuur van buiten.

Helemaal foutloos is het boek niet. Ik meen dat de Qwerty toetsenbordindeling het typen niet langzamer maakt (p.152), maar juist sneller dan een alfabetische indeling, ook al zijn er indelingen die nog optimaler zijn voor moderne toetsenborden. Ook wordt het symbool van de geneeskunde beschreven als een staf waar twee slangen omheen kronkelen, maar dat is fout. Met twee slangen is het de staf van Hermes; de staf van Asclepius heeft slechts een enkele slang.

De grote nadruk op doen wat je wilt doen, en contact maken met je emoties, en vrije seksualiteit, is ook een (laat) kind van de jaren zestig. Paulo Coelho bedt dat correct in door het te plaatsen in een groter spiritueel en religieus plaatje, waarin respect en verantwoordelijkheid voor de medemens en de samenleving een plek krijgt. Maar het is naïef, en misschien een teken van die tijdsgeest, om te denken dat mensen altijd hun dromen kunnen volgen en vervolgens in hun levensonderhoud kunnen voorzien. De restricties in de samenleving dienen ook tot structuur wanneer magere tijden aanbreken.

Wel biedt de auteur een mooi en indringend antwoord op de nog steeds toenemende psychische noden in moderne samenlevingen. Zulke grote, anonieme samenlevingen kennen een steeds grotere druk om te conformeren, om een radartje in het systeem te worden; alleen het toelaten van de eigen levenslust kan daar tegenover gesteld worden.

Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.